Testanket

Ancak bu yazıda, çok daha yakın bir zamanda ortaya atılan bir kuramın ortaya koyduğu temel psikolojik ihtiyaçlar üstünde duracağız. Araştırmacılar Edward Deci ve Richard Ryan’ın 2000’lerin başında ortaya attığı ve daha geniş bir motivasyon kuramının parçası olan bu mini kurama göre, insanların yaşamlarında oldukça önemli olan 3 temel psikolojik ihtiyacı bulunuyor: özerklik, yeterlik ve ilişkili olma.  Bu ihtiyaçlar doğuştan getirdiğimiz, ancak çevre olan ilişkimizden etkilenen ihtiyaçlar. Şimdi bu üç önemli ihtyacımızın neleri içerdiğine ve sonrasında bizim için neden önemli olduklarına bakalım.

Özerklik: İnsanın doğasında var olan özerklik ihtiyacı, kendi seçim ve fikirlerimizin asıl sahibi olduğumuzda ve kendi benliğimiz ile örtüşen şekilde davrandığımızı hissettiğimizde karşılanan bir ihtiyaçtır. Bir başka deyişle özerklik, davranışlarımız, fikirlerimiz ve etkinliklerimiz için yaptığımız seçimlerin mümkün olduğuncakendi irade ve isteğimize bağlı olması anlamına gelir.

Yeterlik: Bu ihtiyaç, çevremizle iyi bir etkileşim sayesinde ortaya çıkan bir başarı hissine olan ihtiyacı gösterir. Arzu ettiğimiz (amaç odaklı) sonuçlara ve yetkin olma hissine kavuşabilmemizi ifade eder.

İlişkili olma: Bu ihtiyaçsa yaşamımızdaki önemli bireylere güvenli bir şekilde bağlanmamızı ve onlar tarafından saygı görmemizi ifade eder. Yani, günlük kişiler arası etkileşimlerimizde yakınlık kurabilmenin önemine değinir.

Türkiye dahil dünyanın pek çok yerinde yapılmış olan araştırmalar, bu üç psikolojik ihtiyacın ruhsal sağlığımızdaki önemini gösteriyor. Hatta bu psikolojik ihtiyaçların karşılanmasının, psikolojik iyiliğimizin besin kaynakları olduğunu söyleyebiliriz. Elbette psikolojik süreçler farklı kültürlerde ve farklı yaş dönemlerinde farklı şekilde yaşanabilse de, temel anlamda bu üç ihtiyacın her kültürden ve gelişimsel dönemden birey tarafından sahip olunduğu bir gerçek.

Bu ihtiyaçlarını yeterince karşılayan insanların daha mutlu oldukları, depresif belirtileri daha az gösterdikleri, yaşamdan daha fazla doyum aldıkları, iş yaşamında daha yüksek kalitede başarı gösterdikleri, motivasyonlarının daha fazla olduğu, davranış değişikliği yapma ve eyleme geçme konusunda daha başarılı oldukları ve genel olarak yaşamı daha anlamlı olarak algıladıkları biliniyor. Temel psikolojik ihtiyaçlar ayrıca kişinin sahip olduğu potansiyeli en iyi şekilde kullanarak keyifli bir yaşam sürmesi için de önemli kriterler sağlıyor.

Buna karşın psikolojik ihtiyaçlarımızı karşılamadığımızda ise mutluluk ve yaşam kalitemizin azaldığı görülüyor. Özerk olamama, başkalarıyla bağ kuramama ve kendini yeterli ve yetkin hissedememenin birtakım olumsuz sonuçları var. Örneğin özerklik ihtiyacını karşılayamayan gençlerin, tatmin duygusunu kazanmak için riskli davranışlar gösterdiği, bu bağlamda alkol, uyuşturucu, hızlı araba kullanma gibi davranışlar sergileyebildiği görülüyor. Bunun yanında yine gençlerin yeterlik ve başarı duygusunu duyurmak için bedenlerine çok fazla takılarak ideal beden imajına ulaşmak için kontrolsüz ve aşırı zayıflama eğilimleri gösterebildiklerine şahit oluyoruz. İlişki kurma ihtiyaçlarının karşılanmaması ise arkadaşlar arasında kabul görme isteği ile birlikte görülebiliyor ve sonuçta ‘hayır diyememe’ sonucu tehlikeli olabilecek bir gruba katılma (örneğin çete), korunmasız cinsel deneyim yaşama gibi eylemlerin ortaya çıkma şansı doğabiliyor.

Başkalarından alınan tepkiler ve geribildirimlerin psikolojik ihtiyaçlarımızı karşılamamızda büyük rol oynadığı söylenebilir.

Örneğin düşüncelerimiz ve darvanışlarımız için başkalarından anlamlı olumlu tepkiler almak, yapıcı yaklaşımlar görmek, özellikle yeterlik duygumuzu arttırıyor. Tam tersine başkaları bize karşı sürekli olarak eleştirel olduğunda ve olumsuz geribildirim verdiğinde, bu yetkinlik duygumuz azalma eğilimi gösteriyor ve cesaretimiz kırılabiliyor.

Özerklik duygusunun arttırılması için ise anne-babaların çocuklara bazı davranışları yalnız başlarına sergilemelerine izin vermeleri (elbette kontrol ederek), bir iş başlatmalarını desteklemesi önemli. Aynı şekilde kişinin yaşamda duygu ve düşüncelerini özgürce ifade edebilmesine izin vermek de özerklik duygusunu arttırmaya yardımcı oluyor.

Başkalarıyla sağlıklı ilişki kurma ve bağ oluşturmak içinse ilgi, sevgi, şefkat gibi bazı koşulların yerine getirilmesi büyük rol oynuyor. Anlamlı, güven verici ilişkiler için iyi iletişimin mutlaka sağlanması gerekiyor.

Bilimsel araştırmalardan çıkarabileceğimiz sonuç:

İyi hissetmek, yaşamdan doyum almak ve yaşam kalitesini iyi bir seviyede tutmak için bu 3 psikolojik ihtiyacı karşılamak – tek başına yeterli olmasa da – oldukça önemli. Daha önceki kuramlara göre belki çok yeni bir açı getirmemiş olsa da, Deci ve Ryan’ın temel psikolojik ihtiyaçlar yaklaşımı, üretken olma, hedef amaçlı olarak hareket etme, sağlıklı ilişkiler kurma, kendini iyi hissetme ve yaşamdan daha fazla keyif alma adına önemli üç ihtiyacımızı iyi özetler nitelikte.