Fatih Rehberlik Servisi sosyometri uygulaması

Sosyometri, bir toplumsal kümedeki bireylerin toplumsal uyumunu ve gelişimini ölçmek, başka deyişle birbirleriyle olan toplumsal uzaklıklarını görmek ve kümenin toplumsal dokusunu anlamak için kullanılan bir tekniktir.

Eğitim sürecinin en önemli araçlarından biri ve belki de en önemlisi, bireyi toplumsal bir varlık yapmaktır.  Bireylerin toplumsallaşmasını sağlamak için yapılan çalışmaların etkinlik derecesini zaman zaman ölçmek ve değerlendirmeler yapmak zorunluluğu vardır.  Bu değerlendirme sonuçlarına göre amaca ne derece yöneldiğimizi ve yaklaştığımızı görebiliriz.

Sosyometri tekniği, küme üyelerinin birbirlerini yeter derecede tanımalarından sonra uygulanmalıdır. Güvenilir bilgi alabilmek için de amaç ve toplanan bilgilerin  kimler tarafından ve nasıl kullanılacağı  öğrencilere açıkça belirtilmelidir.  Alınacak sonuçlar, mutlaka uygulanmalıdır. Yoksa öğrenciler, daha sonraları yapılacak uygulamaların ve söylenecek sözlerin samimiyetinden şüphe edecekler ve verecekleri yanıtlarda ciddî olmayacaklardır. Toplanan bilgilerin gizliliği sağlanmalı, bilgiler, yalnızca sosyometri hangi amaçla uygulanmışsa o amaçla kullanılmalıdır.  Çünkü bir öğrenci, kır gezisi için öğrenci  A’yı birinci tercih olarak seçerken, birlikte ders çalışma ya da sınava hazırlanma durumunda bu geveze arkadaşını hiç tercih etmeyebilir. Öğrencilere soru olarak verilen durumun, onlar için gerçek ve önemli olmasına da  dikkat etmek gerekir.  Aksi halde uygulama, öğrenciler tarafından ciddîye alınmaz ve istenen sonuç elde edilmez.

Sorulacak sorulara göre elde edilecek sonuçların kullanılabileceği durumları şu örneklerle daha anlaşılır bir duruma getirebiliriz :

- “Sınıfta, birlikte oturmak istediğiniz üç arkadaşınız kimdir?” Sonucu, öğrencilerin sınıfta oturma yerlerinin belirlenmesinde kullanılır.

- “Sınıf içi çalışmalarınızı, plânlamak ve yürütmek için kümeler oluşturacağız. En çok birlikte çalışmak istediğiniz üç arkadaşınız kimdir?” Sonuç, yalnızca uygulamanın yapıldığı  ders ya da etkinlik için kullanılır.

- “Bir çok yönleriyle en çok sevdiğiniz, beğendiğiniz üç arkadaşınız kimdir=“ Sonuç, sınıfın genel toplumsal durumunu saptamakta kullanılır.

Bu tekniğin uygulanması ile öğrencilerin şu toplumsal yönleri hakkında bilgiler elde edilir :

1- Sınıfta kiminle arkadaşlık kurdukları,

2- Oluşturdukları akran kümeleri,

3- Kimlerle işbirliği yapabildikleri,

4- En çok sevilen öğrencinin kim olduğu,

5- Kimlerin küme, işbirliği ve oyun dışında kaldığı,

6- Sınıfın ya da kümenin liderinin kim olduğu,

7- Kimlerin çete oluşturdukları ve sınıftaki klikleşmelerin  kimler tarafından ve nasıl yönetildiği. (Klik : Alt küme. Aynı amacı güden, az sayıda bireyden oluşmuş küçük küme.)

Sosyometri tekniği uygulanırken şu basamaklar izlenir :

1. BASAMAK : Her öğrenciye, aşağıda örneği verilen bir yanıt kağıdı dağıtılır ya da yazı tahtasına örneği yazılır, öğrenciler bu örneği kendi kağıtlarına geçerler.

Yanıt kağıdı örneği :

Ad-Soyadı :..................................................
No : .........................
Sınıfı : ...............................                                                                                                  ....../......./ 2000

İstediğiniz Arkadaşınızın Adı Soyadı:

İstek Derecesi

1. En çok   ........................................................

2. Çok               ........................................................                                                        ..

3. İkinciden daha az..................................................

Yanıt kağıdının dağıtılmasından sonra şu açıklama yapılır :

a) Yanıt kağıdında kimliğinizle ilgili kısımları okunaklı olarak yazınız, tarihi mutlaka atınız.

b) Arkadaşlarınızın adını yazarken tercihinize, derecelendirmeye dikkat ediniz.

c) İstediğiniz arkadaş, kız ya da erkek olabilir, başka sınıftan bir arkadaşınızı yazmayınız.

d) Yazdığınız isimleri kimseye göstermeyiniz, kimseyle konuşmayınız.

e) Önce iyi düşününüz, sonra yazınız. Eğer yanıt kağıdına yazabileceğiniz üç arkadaşınız yoksa iki, o da yoksa bir kişinin adını yazınız. Hiç kimse yoksa kağıdı boş bırakınız.

2. BASAMAK : Yanıtlar, Sosyometri Sonuç Tablosuna geçirilerek öğrencilerin seçilme puanları bulunur. Bunun için şöyle bir işlem sırası izlenir :

a) Seçilenler sütununa öğrencilerin  küçükten büyüğe doğru sınıf  no’su, adı-soyadı, seçenler sütununa da seçenlerin no’su, adı ve soyadı yazılır.

b) Yanıt kağıdındaki tercihler, tercihi yapanın sütununa, tercih dereceleri, tercih edilenlerin karşısına gelebilecek biçimde tabloya aktarılır. (Bkz Tablo 1)

12 kişilik örneğimize baktığımızda seçen öğrencilerden Sibel’in 1. derecede Yalçın’ı, 2. derecede Bahadır’ı, 3. derecede Güner’i seçtiği ve bu derecelerin tabloya nasıl işlendiği kolayca anlaşılır.

c) Seçilen öğrencilerin kaçıncı derecede, kaç kişi tarafından seçildiğinin toplaması yapılır. Örneğimizde Sibel’i 1. derecede üç kişi, 2. derecede 1 kişi ve 3. derecede  de 1 kişi seçmiştir.

d) Her toplam tercih derecesi, kendi ağırlık puanı ile çarpılarak tercih puanları hesaplanır. Birinci derecenin ağırlık puanı 3, ikinci derecenin 2, üçüncü derecenin ise 1’dir. Buna göre örneğimizdeki Sibel’in tercih puanları, birinci derece için 3x3=9, ikinci derece için 2x1=2, üçüncü derece için de 1x1=1’dir.

e) Tercih edilme puanları toplanarak “Seçilme Puanları” bulunur.  Örneğimizde Sibel’in seçilme puanı, 9+2+1=12’dir.

3. BASAMAK : Sınıfın SOSYOGRAM’ı çıkarılır. Sosyometri uygulamasından alınan sonuçlar, değişik biçimlerde sosyogram olarak gösterilebilir. Bunlardan biri, dairelerle oluşturulan sosyogramdır. En büyük seçilme puanı ile en küçük seçilme puanı arasındaki farkın bir fazlası kadar birbirine eşit aralıklarla daireler çizilir. En fazla seçilme puanı alan öğrenci, merkez daireye olmak üzere, derece derece merkezden uzaklaşan dairelere öğrenciler yerleştirilir. Aynı puanı alan öğrenciler, aynı daire üzerine serpiştirilir. Puan isabet etmeyen daireler boş bırakılır.  Sosyogramlarda genellikle kızlar üçgen, erkekler daire olarak gösterilir. Üçgen ve daireler  yerleştirildikten sonra kimi temsil ettiği, öğrencinin numara ve adıyla kısaca belirtilir.

Öğrenci sayısı az olan sınıflarda  sosyogram genellikle  Şekil 1’de görüldüğü gibi oluşturulur. Örnek, daha önce oluşturulmuş olan Tercih Cetvelinin sosyograma dönüştürülmüş biçimidir.  Örnekte görüldüğü gibi seçenlerden seçilenlere doğru tercih okları çizilmiş ve okun kaçıncı tercih olduğu kenarına rakamla belirtilmiştir. Örneğimizde Sibel’in (Si) birinci derecede Yalçın’ı, ikinci derecede Bahadır’ı, üçüncü derecede Güner’i tercih ettiği oklardan kolayca anlaşılmaktadır.

Kalabalık kümelerde üç ayrı tercihi birden göstermek, sosyogramı çok karışık bir duruma getirir. Böyle durumlarda (20 öğrenciyi aşan kümelerde) sosyogramı yalnızca birinci tercihe göre ya da yalnızca seçilme puanına göre yapmak daha doğru olur. Kümenin kalabalık olduğu durumlarda en çok kullanılan sosyogram türü, birinci tercihlere göre yapılan sosyogramlardır. Çünkü bu tür sosyogramlarda kümedeki yalnız tiplerle lider tipler en çarpıcı biçimde görülürler.

Ancak kalabalık kümelerde  aşağıdaki sosyogramda (Şekil 2) olduğu gibi üç tercihi de gösterme olanağı vardır. Bu tür sosyogramda üst tarafta sıra ile, seçenler belirtilir. Alt kısımda da birinci, ikinci ve üçüncü derece seçilenlerin listesi oluşturulduktan sonra, seçenler tarafından birinci tercih edilenler sola, ikinci tercih edilenler ortaya, üçüncü derece tercih edilenler de sağa sıralanır.  Kız öğrenciler, kalın siyah çizgilerle belirgin duruma getirildikten sonra  seçenlerden seçilenlere doğru 1.-2. ve 3. tercih çizgileri çizilerek sosyogram oluşturulmuş olur.

SOSYOGRAM

4. BASAMAK : Bu basamakta, sosyogramın değerlendirmesi ve yorumu yapılır. Sosyogram incelendiğinde öğrencilerin nasıl bir toplumsal dağılım gösterdiği görülür. Bu dağılımdaki tipler, şöyle nitelendirilebilirler :

1- Olumsuz-Yalnız Tipler : Hiç kimseyi tercih etmeyen, hiç kimse tarafından tercih edilmeyen tiplerdir.

2- Çekimser Tipler :Arkadaşları tarafından istendiği halde kendisi istenen sayıda arkadaş adı yazmada çekimser davrananlardır.

3- Toplumsal (sosyal) Tipler : Verilen sayıda arkadaşını isteyen ve üç arkadaşı tarafından istenen tiplerdir.

4- Dengeli Tipler : Kendilerini isteyenleri isteyen, yani kendilerini tercih edenlerle karşılıklı sevgi bağı kurabilen tiplerdir.

5- Dengesiz Tipler : Kendilerini isteyenleri istemeyip, başkalarını isteyen, karşılıklı sevgi bağı olmayan tiplerdir.

6- Lider Tipler :Üç arkadaşını isteyen ve 7-8 arkadaşı tarafından istenenlerdir.

7- Küme Lideri Tipler : Üç kişiyi isteyen ve 5-6 kişi tarafından istenenlerdir.

8- Üstün Lider Tipler : Üç arkadaşını isteyen ve 9-10 kişi tarafından tercih edilen tiplerdir.

Öğrencilerin durumları bu esaslara göre saptandıktan sonra durumlarının nedenleri araştırılmalıdır. Kümeleri oluşturan öğrencilerin ;

a) Parasal nedenlerle mi?

b) Aynı semtin-köyün çocukları olduklarından mı?

c) Akraba oluşlarından mı?

d) Karakter ve mizaç uyuşmasından mı?

e) Derslerdeki ortak başarı ya da başarısızlıklarından mı?

f) Aile yaşantılarının benzer oluşlarından mı?

g) Okul dışı etkinlikleri bir arada yaptıklarından mı?  bir araya geldikleri araştırılır.

  Araştırmalar, şu alanlara dayalı olarak yapılır :

1- Sınıf içi ve dışında yapılan gözlemlere,

2- Öğrencilere yazdırılan yaşamöykülerine (otobiyografilere)

3- “Kime Göre Ben Neyim?” ve “Kimdir Bu?” teknikleri sonuçlarına,

4-  Okul yöneticilerinin ve diğer öğretmenlerin görüşlerine,

5- Velilerle yapılan görüşmelere.

Bu alanlarda yapılan araştırmalarla, sınıftaki klikleri oluşturan yalnız tipleri yaratan nedenler ortaya çıkarılır.

Klikleri oluşturan nedenler, klik başının (liderinin)özelliklerine göre değişir. Klik başları, olumlu tiplerse (uyumlu, anlayışlı, sorumlu, sakin, başarılı) o kliklerin oluşmasında olumlu nedenler etkili olmuştur ve sınıfta pek sorun çıkmaz. Klik başları, sorunlu, olumsuz (kavgacı, anlayışsız, sorumsuz, sinirli, başarısız) öğrencilerse, o kliklerin oluşmasında olumsuz nedenler etkili olmuştur ve sınıfta sorun-olay çok olur. Çünkü her öğrenci gelişim çağının bir gereği olarak kendini sınıftaki kliklerden birine kabul ettirmek zorundadır. Bunun için de olumsuz bir davranışla, örneğin öğretmene kafa tutmak, olumsuz bir cesaret göstermek, okulda-sınıfta sigara içmek gibi normal dışı davranışlarla şöhret yapmak arzusu vardır. Böyle bir sınıfta hiç umulmadık zamanda, çok iyi tanınan öğrencilerin olumsuz davranışlarda bulunmalarının nedeni budur.

Yalnız tiplerin nedenleri çeşitlidir. Bunlar, ya arkadaşları tarafından kabul edilmedikleri için , ya arkadaş ilişkilerine giremedikleri için, ya da sahip oldukları değer yargıları nedeniyle mevcut kliklerin davranışlarını kabullenemedikleri için yalnız kalırlar. Yalnız tipler karşısında, öncelikle bu nedenlerden hangisinin söz konusu olduğu araştırılıp saptanır. Sonra çalışmalar, bu nedeni ortadan kaldırma yönünde yoğunlaştırılır. Arkadaşları tarafından dışlanma durumlarında bu öğrencilere, tüm sınıfın saygınlığını kurtarıp yükseltecek olanaklar kollanmalı ve yaratılmalıdır.

Arkadaş ilişkilerine giremeyen durumlarda bu tip öğrencilere, sınıfta tüm öğrencilerin katılacağı değişmeli görevler sıklıkla verilmelidir. Örneğin, sınıf başkanlığı, sürekli olarak aynı öğrenci tarafından yürütülmeyip, bu tip öğrencileri de kapsayacak biçimde değişmeli olarak yürütülebilir. Değer yargılarına aşırı bağlılıktan doğan yalnızlıklarda ise öğrencilerin ve öğrenci velilerinin kişilik gelişimleri hakkında aydınlatılmaları gerekir.

İster arkadaşları tarafından kabul edilmeyen dışlanmış tipler, ister arkadaş ilişkilerine giremeyeniçedönük tipler, isterse kliklerin davranışlarını kabullenemeyen tutucu tipler olsun, bunların hepsi, gerçekte arkadaş kazanmak, kliklere kabul edilmek ve sınıf içinde takdir edilmek gereksinmesi duymaktadırlar. Yalnızlık nedenleri, bu gereksinmelerini gidermelerini engellemektedir. Bu öğrenciler ele alınıp, olumlu yollardan arkadaş edinmelerine yardımcı olunmazsa, bu gereksinmelerini ya olumsuz yollarla (Çevresine yersiz, gereksiz biçimde hediyeler dağıtmak, hediyeleri elde etmek için hırsızlık dahi yapmak, ya da dolaylı saldırganlık biçiminde)  ya da hayalî çevre ile giderme yolunu seçerler. Gördüklerinden ve okuduklarından yararlanarak yarattıkları hayalî kişilerle özdeşleşirler ve böylece ruhsal bunalım yoluna girmiş olurlar. Özdeşleştikleri kişiler, vurucu-kırıcı tiplerse, onlar da vurucu-kırıcı bir kişiliğe bürünürler. Böyle olmazsa bir hayal dünyasında  yüksek idealler peşinde koşan  bir görünüme girerler.

Öğretmenlerin ve yöneticilerin  sorunlu klikler ve yalnız tipler karşısında takınacakları  en iyi tutum, bunları olumlu yönlere yöneltmek olmalıdır. Klik başlarının olumlu yönlere yöneltilmesi durumunda, sınıfın havası ve bozulmaya yüz tutan diğer öğrencilerin tutumu değişir.  Klik başlarını ve yalnız tipleri, olumlu yönlere yöneltmenin en iyi yolu, bu öğrencilere spor, güzel sanatlar, sınıf günleri, izcilik gibi etkinliklerde yer vermek, resim, müzik, beden eğitimi gibi ve kol öğretmenleri yolu ile kendilerini gösterme, takdir ettirme olanakları yaratmaktır.  Bu alanlarda ufak da olsa bir yeteneğin saptanması ve bu yetenek doğrultusunda teşvik görmesi, baş olma, kendini gösterme sevdasında olan klik başlarındaki olumsuz yollardan  kendini kanıtlama eğilimleri ile yalnız tiplerin kendi dünyalarında  yaşama eğilimlerini ortadan kaldırır, onları olumlu ve uyumlu yollara yöneltir.

Tüm bunlara karşın sonuç alınamıyorsa, okul rehberlik bürosundan ya da ilgili kuruluşlardan yardım istenir, onlarla işbirliğine gidilir.

Klik başlarını cezalandırma yoluna gitmekten kaçınılmalıdır. Cezalandırılmak, onların sınıf içi hegemonyalarını, havalarını arttırır.  Klik üyelerinin gözünde kahraman eder, olumsuzluklarını arttırır.

Okulunuzdaki sosyometri uygulamalarında, birlik arz etmesi yönünden “Birçok yönleriyle en çok sevdiğiniz, beğendiğiniz ve birlikte olmak istediğiniz üç arkadaşınız kimdir?” sorusunun sorulması uygundur. Öğretmen arkadaşlar, küme çalışmalarını, yapacakları gezileri vb sağlıklı düzenlemek amacıyla ayrıca sosyometri uygulaması yapabilirler.